Keuzevrijheid en zelfwerkzaamheid

Laatst geactualiseerd in 2007

Bewoners hebben doorgaans weinig te kiezen wat hun nutsvoorzieningen betreft. Voor zover er keuze is, is die weinig tastbaar. Zo bestaat groene stroom vooral op papier (zie 'Duurzaamheid en exploitatieplan'). Indien wordt gekozen voor warmtepomp of warmtelevering ontbreekt aansluiting op het gasnet. Dit wordt niet alleen gedaan om bij netaanleg kosten te besparen. Het is ook bedoeld om te voorkomen dat bewoners kunnen omschakelen. Dit zou de rentabiliteit van aangelegde voorzieningen kunnen schaden. In het voorbeeld van Jühnde hebben bewoners wel een keus, en de meerderheid kiest voor het duurzame alternatief. Ondanks dat dit bij aanvang aanzienlijke investeringen vergt.

Figuur: Een gemeenschappelijk productiebos draagt bij aan de kwaliteit van de leefomgeving. Tegelijk kan het lokale energiesysteem er gedeeltelijk op worden gebaseerd. Dit in collectieve (warmtenet met centrale ketel) en individuele vorm (speksteenkachels).

Bij stadsverwarming kunnen huishoudens zelf de keuze tussen gas of warmte niet maken. Ze zitten vast aan een bepaalde leverancier die zijn tarieven dicteert. Tarieven worden zodanig berekend dat een gemiddelde warmteafnemer ‘niet meer dan anders’ kwijt is. Een stevig deel van de warmtelevering wordt vergoed met een vastrecht. Daarmee dekt de leverancier zich in tegen matig warmteverbruik. Met energiebewust gedrag kunnen bewoners de energierekening slechts marginaal beïnvloeden.

Energiebesparingsmaatregelen in de woning zijn voor de stadswarmteleverancier niet voordelig. In de praktijk worden dergelijke maatregelen daarom ontmoedigd. Dit door de aansluiting op het warmtenet zeer duur te maken.(i) Bewoners hebben niet alleen weinig te kiezen, ze krijgen ook woningen die meer warmte nodig hebben dan noodzakelijk is.

Bij Nieuwe Nuts ligt dit anders. Om de energievoorziening op duurzame bronnen te kunnen enten moet de energievraag maximaal worden beperkt. Ook is het belangrijk om bronnen en voorzieningen te differentiëren. Nieuwe Nuts kan duurzamer en beter draaien door alternatieven en keuzemogelijkheden te bieden. Een voorziening die daarbij helpt is de lage temperatuurverwarming. Voor ruimteverwarming is geen hoge temperatuur nodig. Bij  toepassing van de juiste afgiftesystemen in de woning kan met veel lagere temperaturen worden gewerkt.(ii) Hierdoor kan de benodigde warmte makkelijker uit verschillende duurzame bronnen worden gehaald.(iii) Dergelijke systemen lenen zich bovendien goed voor koeling van de woning. Laagwaardige warmte is op de meeste plaatsen in Nederland goed te bufferen voor seizoensopslag: warmte geoogst in de zomer kan worden gebruikt in de winter; en koelte geoogst in de winter kan worden gebruikt in de zomer.

Figuur: Groepswoning in ‘Damanhur’ (Italië) in eigen bosrijke omgeving.  

In ‘Damanhur’ (Italië) heeft een ecologische gemeenschap een warmtevoorziening ontwikkeld die deels is gebaseerd op zon en deels op hout. De gemeenschap heeft een eigen productiebos dat sowieso moet worden onderhouden. Het zonnedeel van de installaties loopt zonder veel bediening. Pas wanneer extra vermogen nodig is wordt de houtketel bijgestookt wat in hoge mate is geautomatiseerd. Damanhur kent een hoog niveau van bewonersparticipatie. De bosbouw wordt in eigen beheer gevoerd. Bewoners kappen selectief en behouden zo een aantrekkelijk en (bio-)divers bos met menging van nieuwe en oude bomen.(iv) Er worden zelfs aparte technieken gebruikt om de kap en het splijten van hout zo geruisloos mogelijk te maken. Betrokken bewoners houden als geen ander rekening met de kwaliteit van hun eigen leefomgeving.

Kostenniveau’s en prijsverschillen zijn krachtige middelen die gedrag en keuzes van mensen bepalen. Bij eenzijdige levering van gas of warmte hebben bewoners echter geen keuze. Ze hebben de prijssfluctuaties te accepteren zoals ze komen. Bij het ontwerp van Nieuwe Nutssystemen stijgt het sturend vermogen door bijvoorbeeld de inwisselbaarheid van energiebronnen. Hierdoor ontstaat er keuze om van energiebron te wisselen al naargelang de prijsniveau’s.

Een factor die zaken - ook bij inzet van duurzame hulpbronnen - prijzig maakt is arbeid. Het kan lonen om zaken zelf te doen. Wanneer het werk geen specialisme vereist en het animo in de gemeenschap groot genoeg is, is zelfbeheer te overwegen.(v) Zo zou een gemeenschappelijk productiebos als onderdeel van de energievoorziening in eigen beheer kunnen worden genomen.(vi) In meer op elkaar betrokken gemeenschappen kunnen tal van gezamenlijke inspanningen ontstaan. Sociale veiligheid, sortering van reststromen, ruil van overtollige goederen; zodra gemeenschappen zich weten te organiseren kunnen ze veel bijdragen aan de kwaliteit en mogelijkheden van hun leefomgeving. Nieuwe Nuts kan een belangrijke impuls geven aan de mobilisatie van dergelijk zelforganiserend vermogen.

Het belang van de bewoners ligt primair in de leveringszekerheid, het comfort en de kosten. Een hoger comfort kan worden geboden door technische ingrepen zoals vloerverwarming,  koeling en insinkerators.(vii) Leveringszekerheid kan worden verkregen door decentralisatie, differentiatie en robuuste systemen. Lagere lasten worden bereikt door gebruik van duurzame vrije bronnen, vergroting van het systeemrendement, compact houden van de infrastructuur en beperking van de marktmacht van producenten en leveranciers. Bij Nieuwe Nuts krijgen bewoners meer vat op ‘hun’ energiebedrijf en de mogelijkheid de tarieven, het duurzaamheidniveau en de dienstverlening te beïnvloeden. Dat is een stevig uitgangspunt om te komen tot duurzame systemen, met hoger comfort tegen lagere kosten.