Centraal of decentraal

Laatst gewijzigd in 2007

Nutsvoorzieningen zijn de laatste decennia gebundeld in centrale structuren. De elektriciteit- en gasmarkt is in handen van een paar grote spelers. Riolering en waterzuivering is een taak van de gemeente en het waterschap. De grootschalige systemen voor energie en water zijn echter niet optimaal. De kwaliteit van de grootschalige waterzuivering laat te wensen over. En het rendement van kleinere eenheden, zoals de energieomzetting in de glastuinbouw, verslaat nu al die van grote - veraf gelegen - centrales.

De schaal van Nieuwe Nuts. Nieuwe Nutsvoorzieningen nemen een positie in tussen centrale (macro) en de individuele (micro) systemen. Op dit (meso-)niveau kunnen lokale hulpbronnen worden ingezet en kunnen vraag en aanbod worden afgestemd. Microsystemen blijven afhankelijk van centraal geleverd aanbod (zoals micro-WKK & aardgas; individuele warmtepomp & elektriciteit). De innovatie wordt daarbij gericht op het beperken van verliezen en vervuiling. Decentrale systemen zijn georiënteerd op lokale balans tussen vraag en aanbod, met maximale inzet van lokale duurzame hulpbronnen. Daarbij worden de nutsvoorzieningen als integrale duurzame kringloop ontworpen.

Gemiste kansen

De gecentraliseerde nutssystemen zijn dan ook toe aan herschikking. Betere technieken zijn al voorhanden maar de bestaande praktijk staat een herschikking nog in de weg. Vaak ontbreekt de aandacht en ruimte voor toepassing van betere alternatieven. Zelfs nieuw te bouwen systemen worden gedwongen in het keurslijf van de bestaande grootschalige aanpak en suboptimale technieken. Zo worden kansen voor systeemverbetering gemist: restwarmte gaat verloren, duurzame hulpbronnen blijven onbenut en reststromen worden gedegradeerd tot onbruikbaar afval.

Doorbreking van het keurslijf

Een verandering vergt met name een andere planning en organisatie. Het keurslijf van centrale systemen moet worden doorbroken. In plaats daarvan komen lokale combinaties en integrale systemen. Nieuwe partijen worden betrokken, waarvoor een plaats in de organisatie moet worden ingebed. Duurzame voorziening in primaire behoeften wordt een expliciet onderdeel van de ruimtelijke orkestratie.

Structurele voordelen

In aanvang betekent dit natuurlijk extra inspanningen en kosten. Bovendien vallen schaalvoordelen van grootschalige installaties weg. Daartegenover staan echter doorslaggevende structurele voordelen. De rendementen van de voorzieningen gaan omhoog. In veel gevallen kunnen de kosten omlaag (zeker bij hoge olieprijzen). De kwaliteit van de leefomgeving neemt toe, en in de nutsvoorzieningen ontstaat echte marktwerking. Er is bovendien nóg een voordeel dat de aandacht verdient.

Regionale economie

Het Amerikaanse Institute for Local Self-Reliance (i) becijferde dat 75 cent van iedere dollar besteed aan fossiele brandstof de regionale economie verlaat. Indien wordt overgeschakeld op lokale hulpbronnen blijft die 75 cent in de regionale economie. Nieuwe Nuts is dus niet alleen goed voor het milieu, maar ook voor de regionale welvaart. 

Spreiding van welvaart

In de internationale grondstoffenhandel zijn het vooral de concessie- en grootaandeelhouders die welvaart accumuleren in de vorm van kapitaal. In het algemeen levert dit geen bijdrage aan de regionale economie. Indien dit kapitaal meer verspreid blijft en in handen van lokale consumenten en ondernemers, kan het de regionale welvaart wel stimuleren. Het geeft allereerst een grotere koopkracht. Belangrijker is echter de extra ruimte die ontstaat voor herinvestering in de lokale bedrijvigheid. Deze zorgt voor een vliegwiel dat regionale welvaart en innovatie verder stimuleert. De ontwikkeling komt dan van onderop en derhalve vanuit de praktijk, de ervaring en de markt. 

Het optimale schaalniveau

Nieuwe Nuts legt verbindingen in de omgeving en mobiliseert lokale samenwerking. Planning en organisatie speelt zich dan af op decentraal niveau. Op dit ‘meso-niveau’ is de schaal aanwezig om de nutsvoorziening te oriënteren op lokaal beschikbare hulpbronnen. Transportkosten worden vermeden en lokaal beschikbaar potentieel wordt ten volle benut. Gedecentraliseerde systemen zijn minder kwetsbaar voor geopolitiek en terreur. Door een veelheid van oplossingen en spelers wordt bovendien echte marktwerking geïntroduceerd, en wordt een ‘varkenscyclus’(ii) in de productiecapaciteit vermeden.

Bewust en betrokken

Gecentraliseerde systemen werken vervreemding in de hand. Mensen zijn zich daardoor  onbewust van de milieubelasting van hun gedrag. Ze krijgen weinig alternatieven aangeboden en ervaren geen direct voordeel van coöperatief gedrag. De maatschappelijke problemen van de energievoorzieningen ontstijgen zo de eigen invloedsfeer en laten kleinverbruikers wezenlijk onberoerd. Decentrale systemen maken de nutsvoorziening beter zichtbaar, en met afgestemde organisatievormen en technieken raken kleingebruikers meer bewust en betrokken. Coöperatief gedrag kan bovendien worden beloond en averechts gedrag ontmoedigd (zie hoofdstuk 12). 

Duurzame welvaart

Decentralisatie van nutsvoorzieningen is dé manier om te realiseren wat beleidsmatig wordt beoogd; bewust en coöperatief gedrag van kleinverbruikers en marktwerking in de vitale nutsvoorzieningen. Nieuwe Nuts creëert lokale markten waar vraag en aanbod goed worden afgestemd. Het levert een nieuwe dynamiek waarin de nutsvoorziening vatbaar wordt voor initiatief, concurrentie en ondernemerschap. Het resultaat is een betere welvaartsverdeling en versnelde verduurzaming van vitale processen.